„ბავშვთან დამოკიდებულების ზოგადი პრინციპი, რომელსაც ტრადიციული საგანმანათლებლო დაწესებულებები ეყრდნობა, არ ითვალისწინებს სიყვარულსა და თავისუფლებას“ – წერს მწერალი და პუბლიცისტი ლევან რამიშვილი, სწავლების ძალადობრივ ფორმას აკრიტიკებს და თავისუფალი სკოლის დასაარსებლად თანამოაზრეების შემოკრებას ცდილობს.
თავისუფალი სკოლების ისტორია
ლევან რამიშვილი: „არ მომბეზრდება ამის გამეორება _ ბავშვს ბედნიერი ცხოვრებისთვის, ჰარმონიული განვითრებისთვის ოთხი რამ სჭირდება – სიყვარული, თავისუფლება, პატივისცემა და თანასწორობა.
თითქოს-და მარტივი, გასაგები ჭეშმარიტებაა, თუმცა აღზრდის ყველაზე მიღებულ, ერთადერთ სწორ მეთოდად ის მეთოდია აღიარებული, რომელიც ამ ყველაზე აუცილებელ რამეებს, უბრალოდ გამორიცხავს.
თვით ბავშვთან დამოკიდებულების ზოგადი პრინციპი, რომელსაც ტრადიციული საგანმანათლებლო დაწესებულებები ეყრდნობა, არ ითვალისწინებს სიყვარულსა და თავისუფლებას.
სტანდარტული სკოლის პრინციპია – „ბავშვი უნდა აღზარდო“, ანუ მას უნდა „ასწავლო“
როდესაც ბავშვს „ასწავლით“, თქვენ მის თავისუფლებას ზღუდავთ, რადგან, როგორც უკვე ვთქვით, მას, როგორც დაბადებით თავისუფალ არსებას, აქვს უფლება, ისწავლოს მხოლოდ ის, რაც უნდა, როგორც უნდა, როცა უნდა ან საერთოდ არ ისწავლოს.
სოკრატე ამბობდა: „მე არასდროს ვყოფილვარ ვინმეს მასწავლებელი, მაგრამ თუკი ვინმეს ქონდა სურვილი, ჩემი საუბრები მოესმინა, ან ჩემი გაკვეთილები იტაცებდა, არასოდეს ვუშლიდი მათ ხელს, ვინც არ უნდა ყოფილიყო – ყმაწვილი თუ მოხუცი… “
სოკრატე აღიარებდა თვითშემეცნებასა და თვითსრულყოფას და არა სწავლას (ანუ ინფორმაციის მექანიკურ გადაცემას), როგორც ეს დღეს ესმით. მისთვის სწავლება ცოდნის მექანიკურ გადაცემას კი არ ნიშნავდა, არამედ თვითგანვითარებისთვის ბიძგის მიცემას, შემოქმედებითი საწყისის გაღვივების მცდელობას.
თვით სიტყვა „სკოლა“ ძველბერძნული ძირიდან მომდინარეობს, რომელიც არც განათლებას ნიშნავს, და არც, მითუმეტეს, ძალადობას, არამედ _ დასვენებას! პლატონს ჰქონდა გახსნილი სკოლა, რომელსაც ღია სტუდიის ფორმა ჰქონდა…
მისი დროიდან მოყოლებული, კაცობრიობის უკლებლივ ყველა დიდი მოაზროვნე აკრიტიკებდა სწავლების ძალადობრივ ფორმას და ეს თავისთავად მრავლისმეტყველი ფაქტია! ბევრიც რომ ეძებოთ, მთელი ისტორიის მანძილზე თქვენ ვერ იპოვით ოდნავ მაინც სერიოზულ მოაზროვნეს, რომელიც არ აკრიტიკებდა ან არ უპირისპირდებოდა იმ სკოლას, რომელშიც ჩვენ დღემდე დაგვყავს ბავშვები. უამრავი მოაზროვნე ეძებდა ცოდნის გადაცემის ისეთ ხერხებს, რომლებიც არ შეზღუდავდა ბავშვის თავისუფლებას.
იმათი სახელების ჩამოთვლას, რომლებიც ბავშვების „აღზრდის“ წინააღმდეგი იყვნენ, არცერთი წიგნი არ ეყოფა! ფაქტიურად, შეუძლებელია ისეთი გამოჩენილი მოაზროვნის დასახელება, რომელშიც ეს პროტესტს არ აღძრავდა.
სოკრატეს მსგავსად, მარკუს ავრელიუსი სწავლის აზრს თვითგანვითარებაში ხედავდა და უარყოფდა კოლექტიურ სწავლებას.
შუა საუკუნეებში, როდესაც საეკლესიო კულტურა დომინირებდა, ძალდატანებითი სწავლება და ფიზიკური სასჯელები ჩვეულებრივი მოვლენა გახლდათ, მაგრამ აღორძინების ეპოქაში ძველ საბერძნეთში ჩასახული იდეები კვლავ აქტუალური გახდა. ამ იდეების მთავარი ძარღვი ადამიანის შინაგანი თავისუფლების აღიარება იყო.
16-ე საუკუნეში მიშელ დე მონტენი წერდა, რომ ბავშვს გამზადებულ ჭეშმარიტებებს ჩააგონებენ, მაშინ, როცა მას არ შეუძლია მათ უტყუარობაზე იმსჯელოს. მონტენის აზრით, `ჭეშმარიტებაზე დასკვნების გამოტანა არ შეიძლება სხვის მოწმობაზე ან ავტორიტეტზე დაყრდნობით.~ იგი ფიქრობდა, რომ ადამიანს უნდა დაეხმარო, თვითონ დააკვირდეს სამყაროს და ამ დაკვირვებებზე დაყრდნობით იაზროვნოს, შეადაროს…
მეჩვიდმეტე საუკუნე ითვლება ახალი დროების დასაწყისად, რადგან ამ დროიდან გაჩნდა იდეა სუბიექტის შესახებ, რომელიც თვითრეალიზციას მხოლოდ საკუთარი, ინდივიდუალური გზის გავლით ახდენს. ჯონ ლოკი თვლიდა, რომ ადამიანის განვითარება პირველ რიგში იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორია მისი პირადი გამოცდილება. მისი შეხედულებით, ბავშვი არის არსება, რომელიც თავისთავად ფასეულია, ამიტომ მისი პიროვნებისადმი პატივისცემა გვმართებს, აღზრდაში კი თითოეული ბავშვის ბუნებრივ მიდრეკილებებს უნდა დავემყაროთ.
ჟან-ჟაკ რუსოს მიაჩნდა, რომ ადამიანი აქვეყნად სრულყოფილი იბადება, მაგრამ მას განათლება ამახინჯებს.
მისი ნაწარმოები, „ემილი, ანუ აღზრდის შესახებ“, ასეთი სიტყვებით იწყება: `საგანთა შემოქმედის ხელიდან ყველაფერი კარგი გამოდის, ყველაფერი უკუღმართდება ადამიანის ხელში…~
რუსო თვლიდა, რომ კაცობრიობის გადარჩენა შესაძლებელია, თუკი ბავშვების სწორად აღზრდას დავიწყებთ.
ეს ის აზრია, რომელიც დღესაც აქტუალურია, რადგან ყველაფერი, მთელი ჩვენი ცხოვრება, მთელი ჩვენი სამყარო მართლაც იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორ ვექცევით ბავშვებს _ ვაავადებთ მათ თუ არა.
რუსო თვლიდა, რომ აუცილებელია, ბავშვს ნიჭის გამოვლენაში ხელი შევუწყოთ და დავეხმაროთ მას დამოუკიდებლად მიიღოს პირადი გამოცდილება. რუსოს შეხედულებით, ბავშვში პატივი უნდა ვცეთ პიროვნებას და მას თავისუფალი განვითარების შესაძლებლობა უნდა მივცეთ, რისთვისაც აუცილებელია, შესაბამისად მოვაწყოთ მისი გარემო.
რუსომ შემოიტანა ცნება „ბუნებრივი აღზრდა“, რომელიც მიზნად „ადამიანის ჩამოყალიბებას“ ისახავდა, განსხვავებით ძველი მეთოდისგან, რომლის მიზანიც მხოლოდ ბავშვის მომავალი პროფესიისთვის მომზადება იყო.
რუსოს აღზრდის მთავარი მეთოდი თავისუფლება გახლდათ.
„შეგეძლოს არაფერი არ გაუკეთო აღსაზრდელს, _ აი უპირველესი და ყველაზე ძნელი ხელოვნება, რომელსაც აღმზრდელი უნდა ფლობდეს,“ – წერდა იგი.
რუსოს მიხედვით, „ადამიანში პატივი უნდა ვცეთ ადამიანს, ბავშვში კი ბავშვს“
ფრანგი განმანათლებელი იმ განათლების წინააღმდეგ გამოდიოდა, რომელიც „მომავლისთვის აწმყოს სწირავს“. რუსო ხედავდა, რომ `მოქალაქის ჩამოყალიბება~ ვერაფრით ეთვისება `ბუნებრივ აღზრდას~, რომლის დროსაც ადამიანი `თავისი თვალით უმზერს სამყაროს~, გრძნობს იმას, რასაც საკუთარი გული კარნახობს და მხოლოდ საკუთარ გონებას ემყარება.
მეთვრამეტე-მეცხრამეტე საუკუნეებში პედაგოგმა-ფილანტროპისტებმა, ბაზედოვმა, ზალცმანმა და ტრაპმა პირველებმა სცადეს, ხორცი შეესხათ რუსოს იდეებისათვის. მათ შექმნეს სკოლები, სადაც ბავშვებისთვის სწავლის პირობების შექმნას რუსოს სულისკვეთების შესაბამისად ცდილობდნენ.
მაგრამ ამ პერიოდის პედაგოგებს ბავშვისთვის სრული თავისუფლებისა და თვითგანვითარების შესაძლებლობის მინიჭებაში საკუთარი რელიგიური შეხედულებები უშლიდა ხელს. ამ დროის პედაგოგებს შორისაა იოჰან ჰენრიჰ პესტალოციც, რომელსაც მიაჩნდა, რომ ბავშვმა გარედან კი არ უნდა მიიღოს გამზადებული ცოდნა, არამედ თავისი ბუნების შესაბამისად, `შიგნიდან~ უნდა განვითარდეს.
ადამიანის შინაგანი, სულიერი საწყისის თავისუფალი განვითარების მომხრეები იყვნენ დისტერვეგი და ფრებელიც. დისტერვეგი თვლიდა, რომ შეუძლებელია განავითარო ან გაანათლო ადამიანი ამ პროცესში მისი მონაწილეობის, მისი საკუთარი ძალისხმევის გარეშე.
მისი აზრით, შეუძლებელია ბავშვს საკუთარი განვითარების რაიმე წინასწარი გეგმა ჰქონდეს. მას შეუძლია ჰქონდეს მხოლოდ მიდრეკილებები, მასწავლებლის ფუნქცია კი იმით ამოიწურება, რომ ეს მიდრეკიებები გამოიცნოს და მათ დაკმაყოფილებას შეუწყოს ხელი.
მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში მოხდა მკვეთრი შემობრუნება „თავისუფალი აღზრდისაკენ“.
ამ პერიოდში ჰერბერტ უელსი აღზრდის ტრადიციული მეთოდების წინააღმდეგ გამოვიდა. მან განაცხადა, რომ ასეთი აღზრდა კლავს დამოუკიდებელ აზროვნებას, რომ დაზუთხვა ტექსტებისა, რომლებიც გონებასა და გულს არაფერს ეუბნება, ბავშვის შემოქმედებით აქტიურობასა და დამოუკიდებლობას თრგუნავს.
ამ დროს რუსეთში თავისუფალი აღზრდის იდეით კირიევსკი, უშინსკი და ლევ ტოლსტოი გამოვიდნენ. ტოლსტოიმ „იასნაია პოლიანაში“ საკუთარი სკოლა გახსნა და უშვებდა პედაგოგიურ ჟურნალს, რომლის ფურცლებზე აღზრდის „ტრადიციულ“ მეთოდებს აკრიტიკებდა. მას მიაჩნდა, რომ ბავშვები თვითონ უნდა ირჩევდნენ, რა ისწავლონ, მასწავლებელმა კი მხოლოდ ხელი უნდა შეუწყოს მათ განვითარებაში.
მეცხრამეტე-მეოცე საუკუნის მიჯნაზე ამ იდეით გამოდიოდნენ მარია მონტესორი, კონსტანტინ ვენცელი (`თავისუფალი ბავშვის სახლის~ დამაარსებელი) და სხვები. ამ პერიოდში თავისუფალი აღზრდის იდეამ ორი მიმართულება წარმოშვა _ „პედოცენტისტული რევოლუცია“ და „არაძალადობის პედაგოგიკა“.
ფილოსოფიური საფუძველი ამ მოძრაობებმა კამიუს, სარტრის, მარკუზეს და სხვა ეკზისტენციალისტების შრომებში ჰპოვა. ეკზისტენციალიზმის ფილოსოფიის საფუძველი ადამიანის თავისუფლება და მისი პასუხისმგებლობაა. მის მიხედვით: A
ა დ ა მ ი ა ნ ი ა რ ა რ ი ს ი ს , ვ ი ნ ც უ ნ დ ა მ ა რ თ ო ნ !
ადამიანი შეგნებული არსებაა, რომელიც მუდამ შემეცნების პროცესშია, ის თვითონ აკეთებს აჩევანს, რა დამოკიდებულება ჰქონდეს სამყაროს მიმართ და თავისი არჩევანის შედეგებზე პასუხისმგებელიც მხოლოდ თვითონ არის.
ამდენად ეკზისტენციალისტებისთვის დიდი მნიშვნელობა არ ქონდა ობიექტური ცოდნის არსებობას და მით უმეტეს, ამ ინფორმაციის დაზეპირებას. მათი აზრით, ნამდვილი ცოდნა ის ცოდნაა, რომელიც სუბიექტის უშუალო შეგრძნებებისა და გრძნობების გავლით, თავისი უშუალო გამოცდილებით წარმოიშვება, განათლება კი ის არის, რასაც თავისუფალი ინდივიდი დამოუკიდებელი განვითარების პროცესში შეიმეცნებს.
ამიტომ განათლების პროცესისთვის ზედმეტია ნებისმიერი სახის დაძალება თუ განაწესები.
მოსწავლეები თვითონ უნდა ირჩევდნენ, როგორ განვითარდნენ!
განათლების მთავარი აზრი, ეკზისტენციალისტების მიხედვით, სწორედ ეს არის _ ადამიანს საკუთარი თავის თავისუფალ ინდივიდად აღქმაში და იმის გაცნობიერებაში დაეხმაროს, რომ მხოლოდ თვითონ არის ის, ვინც არჩევანს აკეთებს და პასუხისმგებელია ამ არჩევანზე.
ამიტომ, ეკზისტენციალისტური შეხედულებით, განათლება ბუნების ან სხვადასხვა საგნების შესწავლით კი არ უნდა იწყებოდეს, არამედ თვით ბავშვების ბუნების, მათი `მე~-ს გახსნა-გაცნობიერებით.
ნებისმიერ ადამიანს დაბადებით აქვს უფლება, თ ვ ი თ ო ნ ვ ე შ ე ქ მ ნ ა ს ს ა კ უ თ ა რ ი თ ა ვ ი , ამიტომ არ შეიძლება, ბავშვს დააძალო, მის გარეთ არსებულ, `ობიექტურ~ ცოდნას შეესაბამებოდეს; ადამიანს უნდა დაეხმარო, თავისუფალ პიროვნებად ჩამოყალიბდეს. ა მ ო რ ა ლ უ რ ი ა, დააძალო მას ცოდნა იმის შესახებ, თუ `როგორი უნდა იყოს~.
იმის მოცემულობა, თუ როგორი უნდა იყოს ადამიანი, თვით მასშია, ჩვენ მხოლოდ ის გვევალება, რომ მას თავისივე თანდაყოლილი მოცემულობის გაცნობიერებისათვის და განხორციელებისთვის საუკეთესო პირობები, ანუ თავისუფალი სივრცე, ველი შევუქმნათ.
ეკზისტენცილიზმის მიხედვით, ბავშვი თვითონ აკეთებს არჩევანს, როგორი იყოს და თვითონვეა პასუხისმგებელი საკუთარ არჩევანზე. ის თავისუფალი ადამიანია და ამიტომ მხოლოდ თავისუფალ ატმოსფეროში შეიძლება იზრდებოდეს.
აქედან გამომდინარე, სასწავლო დაწესებულებაში გამორიცხულია რაიმე სახის ძალაუფლებრივი იერარქიის არსებობა.
გამორიცხულია ასევე მასწავლებელთა ძალაუფლებაც.
სისულელეა ვინმეს ემორჩილებოდეს ადამიანი, რომელიც მხოლოდ საკუთარი თავის წინაშეა პასუხისმგებელი.
ასევე ალოგიკურია რაიმე გარეგნული კრიტერიუმით შეფასდეს ის, ვინც თვითონ ირჩევს იმას, თუ რა ისწავლოს და რისთვის ისწვლოს.
თავისუფალ ადამიანს მხოლოდ შინაგანი სტანდარტი გააჩნია.
თუ ის რაღაც საყოველთაო, გარედან თავსმოხვეულ სტანდარტზე დაიწყებს სწორებას, ის უბრალოდ ვეღარ იქნება თავისუფალი.
სკოლის ფუნქცია მხოლოდ იმით შემოიფარგლება, რომ პიროვნებას თავისუფალი კვლევისათვის პირობები შეუქმნას და აუცილებელი მასალითა და ინსტრუმენტებით მოამარაგოს, ერთი სიტყვით, მდიდარი სასწავლო პირობებით უზრუნველყოს.
ამაში იგულისხმება მასწავლებელიც.
მოსწვლეს ყოვლთვის შეუძლია მიმართოს მას, მაგრამ მასწავლებელი გამზადებულ პასუხებს კი არ სთავაზობს მას, არამედ საკუთარი პასუხების გაცემაში, საკუთარი უნიკალური გადაწყვეტილების მიღებაში ეხმარება.
1899 წელს გამოვიდა ჯონ დიუის წიგნი „სკოლა და საზოგადოება“, 1900 წლს კი ელენ კეის „ბავშვის საუკუნე“. ამ წიგნებმა საფუძველი დაუდო `პედოცენტრისტულ რევოლუციას~. მათმა ავტორებმა პირველ პლანზე ბავშვის `ბუნებრივი განვითარების~ აუცილებლობა დააყენეს.
ისინი აცხადებდნენ, რომ აუცილებელია, პატივი ვცეთ ბავშვის პირონებას და მივცეთ მას ის, რაც მას ეკუთვნის _ თავისუფლება, რაც ნიშნავს, რომ აღზრდის პროცესისგან უნდა გამოვრიცხოთ ძალდატანება.
ჯონ დიუისთვის თავისუფალი აღზრდა `თითოეული ადამიანის პირადი გამოცდილებაა, რომელსაც ის ცხოვრებასთან ექსპრიმენტირების მეშვეობით იღებს~.
მარია მონტესორი, ავტორი წიგნისა „აღზრდა და დემოკრატია“, თავისუფალი აღზრდის გამართლებას თვით ბიოლოგიაში პოულობდა. იგი ამბობდა, რომ თ ვ ი თ ს ი ც ო ც ხ ლ ე პ ი რ ო ვ ნ ე ბ ი ს თ ა ვ ი ს უ ფ ა ლ ი ა ქ ტ ი უ რ ო ბ ა ა, ამიტომ ბავშვისთვის ბუნებრივი და მისი განვითარებისთვის აუცილებელი სწორედ თავისუფლებაა და არა ავტორიტარული სისტემები.
მონტესორიმ უარი თქვა ტრადიციულ მეთოდებზე, რომლებიც ძალდატანებაზე იყო აგებული და მიზნად ისეთი სასწავლო გარემოს შექმნა დაისახა, რომელიც ბავშვს საშუალებას მისცემდა, თვითონ წარემართა საკუთარი განვითარების პროცესი, სადაც მას არჩევანის და დამოუკიდებლად მუშაობის შესაძლებლობა ექნებოდა.
სასწავლო საგანი მონტესორის ესმოდა, როგორც აქტიურობა, რომელსაც მთლიანად ბავშვი წარმართავს და აკონტროლებს.
იგი ამტკიცებდა, რომ ბავშვებს აქვთ ბ უ ნ ე ბ რ ი ვ ი ლ ტ ო ლ ვ ა შ ე მ ე ც ნ ე ბ ი ს კ ე ნ, რომელსაც ოფიციალური პედაგოგიკა ახშობს, და როცა ასეთ ჩახშობას ადგილი არა აქვს, `ბავშვებს შეუძლიათ, მშვიდად იმუშაონ დამოუკიდებლად.~
მონტესორის აზრით, დიდებმა ბავშვებს წაართვეს ნ ე ბ ა , მათი აქტიურობა საკუთარი აქტიურობით შეცვალეს, ამიტომაც აკლიათ ასე ტრადიციულ სკოლებში ბავშვებს ინიციატივა. მარია მონტესორის სკოლის დევიზი გახლდათ:
„დამეხმარე, მე თვითონ გავაკეთო!“
თავისუფალი აღზრდის მომხრეებმა მეოცე საუკუნის დასაწყისში, ევროპასა და ამერიკაში მრავალი სკოლა დაარსეს. მათ შორის ყველაზე ცნობილებია გ. ვინიკენის „თავისუფალი სასკოლო ერთობა“ რ. შტაინერის „ვალდორფის თავისუფალი სკოლა“, ა. ნეილის „სამერჰილის სკოლა~ და სხვა. ასეთივე ტიპის სკოლები შეიქმნა რუსეთშიც: სოლომონ რივესისა და ნაუმ შულმანის `ბავშვური სიხარულის სკოლა~ (სკოლა-კომუნა), ნიკოლაი პოპოვის `სიცოცხლის სკოლა~, ო. კაიდანოვის სკოლა და ა.შ.
მეოცე საუკუნეში თავისუფალი აღზრდის იდეით გამოდიოდნენ ისეთი დონის მოღვაწეები, როგორებიც არიან ჯონ დიუი, იანუშ კორჩაკი, ა. ნეილემი, მარია მონტესორი, ს. ფრენე, რუდოლფ შტაინერი, რუსეთში პ. ბლონსკი, კონსტანტინ ვენცელი, პ.კაპტ. რევი და სხვ.
ლევან რამიშვილი, ჟურნალისტი, პუბლიცისტი, მთარგმნელი, რუსთველოგი, აღმოსავლეთმცოდნე
